Evolutie, ja, maar hoe zit het dan met de zondeval? #Lazarustour

In zijn longread maandag ging Reinier uitvoerig in op wat het betekent geschapen te zijn. Dit als inleiding op de nieuwe Lazarus-tour die we binnenkort gaan doen. In de reacties kwam een woord telkens terug: de zondeval. Hoe zit het daarmee? Reinier komt er nog even op terug.

Voor wie niet is ingevoerd: de zondeval is het verhaal waarin wordt verteld hoe Adam en Eva in een paradijs leefden, een soort afgesloten tuin waar het kalm en veilig leven was, waar ze van een enkele boom niet mochten eten maar toch deden, waarop ze vervolgens uit het paradijs werd verstoten. Daardoor hadden ze geen toegang meer tot een boom met leven-brengende vruchten en zo kwam de dood in de wereld.

Als je de evolutietheorie serieus neemt (inmiddels even onvermijdelijk als het idee dat de aarde rond is) stuit je op een paar problemen.

1) Het is lastig een ‘eerste’ mens aan te wijzen, omdat de homo sapiens zich geleidelijk uit zijn voorouders heeft ontwikkeld.

2) Genetisch onderzoek toont aan dat er niet een enkele ‘Eva’ is, maar eerder een tribe.

3) Deze eerstelingen leefden bovendien zo lang geleden dat hun verhaal onmogelijk mondeling aan de bijbelschrijvers kan zijn overgeleverd.

Exit zondeval-verhaal dus… Of toch niet?

Je zou het zeggen, omdat we veel meer elementen in de Bijbel figuurlijk lezen en dat is geen enkel probleem, dat deden we altijd al. Maar het zondeval-verhaal lijkt een essentieel onderdeel van het grote overkoepelende verhaal: schepping-zondeval-redding-wederkomst, heel in het kort gezegd. Als dat element wegvalt, lijkt de hele constructie in te storten.

Daarom merk je in veel reacties dat mensen vooral hierover zich zorgen maken. Het zondeval-verhaal heeft een duidelijke theologische functie: het vrijwaart God van enige schuld aan de zonde en de dood, plaatst die ondubbelzinnig bij de mens, die daardoor een schuld heeft in te lossen en daartoe niet in staat is, maar gelukkig komt Jezus en redt ons. Als je het zondeval-verhaal weghaalt, lijkt God opeens schuldig aan de zonde en de dood en lijkt Jezus opeens niet meer nodig. Lijkt.

Bij wie ligt de schuld van zonde en dood?

Eerst maar over het ‘nut’ van Jezus: ook zonder zondeval-verhaal kun je gewoon om je heen kijken en weet je wel dat we een groot probleem hebben, dat mensen daar stevig aan bijdragen en dat we een of andere zeer grondige vorm van redding nodig hebben.

En dan over de ‘schuld’ aan de zonde en de dood. Ik vraag me af of het essentieel is voor de oplossing van het probleem waar het begonnen is. Het moet opgelost worden. Maar als we toch over het eerste begin ervan willen nadenken, heeft dat vooral een theologisch belang. Als God de zonde en de dood ‘mee’ geschapen heeft, is hij dan nog wel een goede God en wil hij ons er dan nog wel van redden? Kun je zo’n God nog wel vertrouwen?

Legitieme vragen lijken me, die inderdaad pregnanter worden als je de evolutietheorie aanvaardt. Maar ze waren er altijd al.

Er zitten namelijk een aantal elementen in het oorspronkelijke zondeval-verhaal die het helemaal niet zo makkelijk maken de dood bij God vandaan te houden.

1) Niemand anders dan God kan de ‘de slang’ gemaakt hebben en toegelaten hebben in het paradijs.

2) De aarde was in den beginne al ‘woest en ledig’: betekent dit dat er al dreiging vanuit ging?

3) Paradijs betekent: omheinde tuin. Dat suggereert toch dat er buiten inderdaad dreiging was.

4) God zelf plaatst de ‘gevaarlijke’ boom in de tuin.

5) Er is een tweede boom, die ‘van het leven’. Adam en Eva wordt de toegang daartoe ontzegd en zó worden ze sterfelijk. Blijkbaar waren ze allang sterfelijk, maar konden ze alleen niet meer het medicijn krijgen.

6) Geen enkele tekst suggereert dat er geen dood in het dierenrijk was, laat staan het plantenrijk. Dat zou ook bizar zijn: binnen een paar generaties jongen zou de aarde propvol dieren zijn die niets meer te eten hadden.

7) Er is geen tekst die er ook maar op hint dat de vleeseters na de zondeval tot hun huidige dieetvoorkeuren werden herschapen.

Wat heeft God met het kwaad te maken?

De constructie was: er was helemaal geen dood, toen beging de mens een fout, en daarom opeens was er dood in de schepping, inclusief het dierenrijk. Die constructie was sowieso, puur vanuit de Bijbel en het nuchtere verstand, niet vol te houden. De evolutietheorie heeft dat alleen nog verder benadrukt. Het was bovendien altijd al een kwestie van ‘volkstheologie’: deze constructie leefde vooral onder ‘gewone’ gelovigen – dominees, voorgangers en theologen dachten er meestal anders over.

De vraag wat God met de dood te maken heeft, of hij de dood misschien geschapen heeft of zelfs de zonde, die stond er dus al, lang voordat de evolutietheorie in beeld kwam, en die is er hooguit nog wat scherper van geworden. Als je het zondeval-verhaal letterlijk leest, verdwijnt die vraag niet, als je het figuurlijk leest, verschijnt die niet opeens.

Blijft wel dat het een dringende vraag is: wat heeft God met het kwaad te maken? En om kort te gaan: die vraag hebben we alle eeuwen gesteld en hebben we nooit bevredigend opgelost. Het belangrijkste dat we, door onze ontmoeting met Jezus, weten is dat God fundamenteel de zonde en de zonde niet wil en bezig is te overwinnen. Dat is geen oplossing van de rationele vraag. Wel, op lange termijn, van de existentiële.

De vragen worden niet groter, hooguit feller belicht

Het lijkt me nog steeds mogelijk de schepping als ‘goed’ en zelfs ‘zeer goed’ te zien. Daarmee ‘moet’ je wel de dood niet als een absoluut kwaad zien. Ook dat is niet heel opmerkelijk of nieuw. Ik denk dat we dit soms ook wel zo ervaren bij de dood van bijvoorbeeld oudere mensen. Of de dood van dieren. Soms is de dood daar zelfs een bevrijding.
Nee, de dood van een mensenkind blijft verschrikkelijk en is onmogelijk in verband met een liefdevolle God te brengen. De vragen daarover blijven, maar, nogmaals, die worden mét de evolutietheorie niet groter, hooguit feller belicht.

Het zondeval-verhaal ging over de eerste zonde en dood, als antwoord op de vraag van alle zonde en dood. Die twee kwesties zijn inderdaad vrijwel identiek. Wat God nu met het kwaad te maken heeft, zegt alles over wat hij met het eerste kwaad te maken had, en andersom. Beide vragen worden in de Bijbel niet opgelost en evenmin in de latere theologie.

De zondeval gebeurt elke dag

Het zondeval-verhaal preciseert wel. Het suggereert dat God de mogelijkheid van kwaad voortbrengt (zie de boom van kennis van goed en kwaad, waarvan wel eerst geplukt moest worden) en tegelijk de mogelijkheid van een oplossing (zie de boom van het leven), dat daarbinnen het kwaad een bepaalde zelfstandigheid heeft (zie de slang) en de mens een eigen verantwoordelijkheid (zie de keuzes van Adam en Eva) en tegelijk vastzit in de keuzes van eerdere generaties (zie de kinderen van Adam en Eva).

De zondeval kun je daarmee zien als een gebeurtenis die elke dag plaatsvindt: elke dag vallen we voor een of andere verleiding onszelf als god te zien. En het is tegelijk een proces van eeuwen: de geschiedenis door sluipen er dodelijke processen in deze wereld. Je kunt je ook nog voorstellen dat er wel degelijk daarin beslissende keerpunten zijn geweest, lang geleden: voorouders van de homo sapiens die de keuze hadden God te dienen maar dit weigerden en daarmee een lange keten van ellende in gang zetten.