Ga naar submenu Ga naar zoekveld

Als het ons lukt te leven zonder God, dan graag. Daar hebben we zo onze redenen voor…

Deel:

Gerko duikt vandaag in de geschiedenis. Er is namelijk een moment geweest dat belangrijke denkers God liever kwijt dan rijk waren. Want waar was God toen we ten prooi vielen aan grootschalige ellende? 

We gaan terug naar de eerste helft van de 18e eeuw. Het was het hoogtepunt van de Verlichting in Europa. De briljantste filosofen liepen rond, de wetenschap was in een stroomversnelling geraakt en men geloofde in de toekomst. Lissabon was de hoofdstad van een gigantische kolonisatiemacht. De Portugezen waren overal ter wereld te vinden en brachten alle rijkdom die ze vonden naar hun hoofdstad. Lissabon was rijk, machtig en vol van aanzien. Maar in dat jaar kwam alles aan een eind in november 1755.

En het was het moment waarop de filosofie begon af te rekenen met God.

Op een avond in november…

Op 1 november, Allerheiligen, brandden in alle katholieke kerken in Europa kaarsjes ter nagedachtenis aan de heiligen en martelaren uit de geschiedenis. Veel mensen waren in de kerk. Ook in Lissabon. Niemand kon vermoeden dat er op dat moment, op een paar kilometer van de kust van Portugal een aardbeving ontstond. Een van de dodelijkste aardbevingen die de wereld ooit heeft gekend.

Terwijl veel gelovigen in de kerk zaten, begon de stad op haar fundamenten te trillen, zo’n vijf minuten lang. Mensen vluchtten in paniek de kerk uit naar open ruimte. Niet iedereen lukte dat: veel mensen stierven onder de vallende stenen in de kerk. De verbijstering was enorm. Honderden doden.

Het werd nog erger. 40 minuten na de aardbeving kwam een tsunami. Een muur van water zoals Europa nog nooit had gezien, spoelde in één oogwenk iedereen weg die net een veilig onderkomen had gevonden. Lissabon werd bedolven onder water. Duizenden doden.

Daar bleef het niet bij: de honderden kaarsjes in de vele kerken vielen om door de kracht van de aardbeving. Het vuur verspreidde zich door de stad en verzwolg alles wat de aardbeving en de tsunami hadden laten staan. Tienduizenden doden.

85 procent van alle gebouwen in Lissabon was weggevaagd, tienduizenden mensen verloren hun leven. Het leger van Portugal kwam en verbood iedereen die nog in leven was de stad te ontvluchten voordat alle lijken waren geruimd. Ziektes braken uit. De ellende was gigantisch.

Waar was God op Allerheiligen?

Europa keek in verbijstering toe. Wat gebeurt hier? Waarom krijgt Lissabon dit allemaal te verduren, nota bene op allerheiligen? En: waar is God op zo’n moment?

Er is veel over Lissabon geschreven in die tijd. Bijvoorbeeld door de filosoof Immanuel Kant. Hij was een van de eersten die bedacht dat een aardbeving misschien ook gewoon een natuurlijke oorzaak had. Het was de geboorte van aardrijkskunde in Europa.

Kun je nagaan: voordat Immanuel Kant op dit idee kwam, dacht men veel eerder aan bovennatuurlijke redenen voor een fenomeen als een aardbeving. God dus. En dat hij het een keertje nodig vond. Maar de ramp van Lissabon was zo gruwelijk (en het was nota bene een christelijke feestdag!) dat die verklaring onder druk kwam te staan.

God kreeg een onvoldoende

Kun je serieus nog geloven dat God hier iets mee te maken heeft? Misschien niet eens als aanstichter, maar hij had toch kunnen ingrijpen?

Na Lissabon stonden er voor het eerst in de geschiedenis van het Westen denkers op die zeiden: ik geloof het niet meer. Voltaire was er zo één. Hij stelde dat de wereld een puinhoop is en daarmee uit. Niks geen groter plan, niks geen goddelijke wijsheid. Het hem wel, maar hij kon niet anders concluderen dan dat het broddelwerk was. God kreeg een onvoldoende. Deze ramp sloeg nergens op.

De meeste denkers durfden het niet aan om God zo buitenspel te zetten. Ook Immanuel Kant niet. Ze zeiden iets wat lijkt op wat ik vroeger op de zondagsschool hoorde: een borduurwerk heeft twee kanten. De onderkant is een chaos maar de bovenkant is prachtig. Wij mensen zien de onderkant van onze wereld, maar God ziet de bovenkant.

Een gotspe, als je net al je familie bent verloren.

Charles Taylor, een hedendaagse filosoof zegt het zo: 500 jaar geleden was het een beetje bizar als je niet in God geloofde. En 500 jaar geleden was het doodnormaal om aardbevingen toe te schrijven aan God. Tegenwoordig is het een beetje bizar als je wél in God gelooft. En vandaag de dag is het een gotspe om te zeggen dat God aardbevingen veroorzaakt. Tegenwoordig noemen wij aardbevingen betekenisloos natuurgeweld.

Vanaf Lissabon geldt: als het ons lukt zonder God, dan graag, dankuwel.

Maar lost de God-loosheid wel iets op?

Veel mensen kennen het verhaal van de aardbeving van Lissabon niet – ik kan me niet herinneren dat ik het op school heb gehad. Maar filosofe Susan Neiman zegt: Lissabon was Auschwitz voor Auschwitz.

Tja, Auschwitz was natuurlijk wel een tandje zwaarder. En een aardbeving gaat over natuurlijk kwaad. De natuur gaat z’n eigen gang. Daar zit geen reden achter, zeggen we tegenwoordig. Maar Auschwitz was moreel kwaad. Dat is wat jij en ik elkaar aandoen. Daar zit geen redeloze natuur achter – maar mensen. Mensen die elkaar dit met hun volle verstand aandoen. En hoe. Auschwitz was vele malen gruwelijker.

Toch was er een reden dat Immanuel Kant en vele anderen in zijn tijd niet zo ver gingen als Voltaire. Dat ze God graag een plek wilden blijven geven. Ze waren bang voor het idee van betekenisloos kwaad (zie vorig blog). En ze vroegen zich af: wordt het eigenlijk wel beter zonder God?

*de centraliteit van Lissabon in de westerse omgang met het kwaad komt uit het boek van Susan Neiman: Het kwaad denken.

Filosoof en theoloog Gerko Tempelman neemt je in deze blogserie mee in de vraag hoe we zijn geworden wie we zijn: seculiere, postmoderne mensen, levend in de tijd na de dood van God. Met de bedoeling dat je jezelf beter gaat begrijpen. En daarbij vraagt hij zich af of ze een punt hebben, de theologen die zeggen: ‘Misschien staat God ook weer op’.  

Geschreven door

Gerko Tempelman

--:--