‘De god uit mijn streng-gereformeerde jeugd was oud, eenzaam en niet te vertrouwen’

Jan bezoekt een tentoonstelling en de foto’s brengen hem terug in de streng orthodox-gereformeerde kerk van zijn jeugd. Maar net voordat de vreugdeloosheid uit die tijd hem overvalt, hoort hij de stem van een katholiek… 

Ik groeide op in een kerkelijk milieu waar het begrip zonde vaker werd genoemd dan de naam van Jezus. Dat levert geen ontspannen jeugd op kan ik je verzekeren. Hypercalvinisme geeft weinig aanleiding tot vreugde. Zij die deze stroming aanhangen, zullen dat als een teken zien dat ze op het goede spoor zitten: het leven is immers een tranendal en de dood wenkt ieder uur. Geen tijd voor ontspanning en frivole humor, het gaat immers om een nimmer eindigende eeuwigheid.

Een god met een anger problem

De god van het hypercalvinisme is een verveelde, oude en vooral eenzame god die niet te vertrouwen is. Het ene moment lijkt hij je vriendelijk toe te lachen om je vervolgens stevig in de kraag te vatten om te zien of je al voldoende zondebesef hebt ontvangen. Zo niet, dan is de brede weg die tot het verderf leidt de enige weg die te bewandelen is. Niets meer aan te doen.

Deze god is vooral een toornig god die dankzij het offer van Jezus maar nét voldoende genoegdoening ontvangt om zijn woede te stillen. Kortom een god met een anger problem, wat mij betreft geen spitting image van God die we door Christus leren kennen.

Aparte ideeën

Grondlegger van ons kerkgenootschap was G.H. Kersten, die ook nog eens aan de wieg van de SGP stond. Hoewel ik best geloof dat hij oprecht was in zijn zoektocht hield de beste man er aparte ideeën op na. Zo keurde hij verzet tegen de Duitse overheersing af. Niet omdat hij het pacifisme uit de Bergrede wilde naleven, maar Kersten vond het zinloos om tegen de nazi’s te vechten, want ‘wie zal vermogen tegen God te strijden?’ Die houding kostte hem uiteindelijk zijn lidmaatschap van de Tweede Kamer, hij werd gezien als een collaborateur. Ook de vervolging van de Joodse bevolking in Duitsland deed hij af als ‘overdreven leugens en verzonnen verhalen’ wat hem vanzelfsprekend niet in dank werd afgenomen.

Religies van ver in onze achtertuin

Nou wil het geval dat Samuel Otte, achterkleinzoon van deze predikant, onlangs exposeerde als onderdeel van de tentoonstelling Believe on the move in het Fotodok in Utrecht. Geloof is in beweging. Religies van duizenden kilometers verderop ontwaken ineens in onze achtertuin, God is al lang niet meer de enige waar je in kunt geloven getuige de reportage over mensen die in ufo’s geloven. Ook de Islam is on the move en kampt met ruimtegebrek, waardoor ook de moskeeën moeten uitwijken naar zalencentra, net als de kerken en synagoges voor hen. Belief on the move is een kleine, maar fascinerende tentoonstelling.

Uit de lijn van de voorvaderen

In de zaal waar het werk van Samuel Otte hangt, zijn foto’s te zien uit het boek De Val waar Samuel afrekent met het geloof van zijn voorvaderen. De titel van het boek is een verwijzing naar een boek van zijn overgrootvader over de zondeval en een groot deel van het boek gaat over Samuel en zijn eigen vader. Hij zegt daar in een interview het volgende over: ‘Wij hadden een gedeeld dilemma in ons leven. Wij voelden beiden de angst om afgewezen te worden op het moment dat we van de lijn van onze voorvaderen zouden afstappen. Ik wilde kunstenaar worden, mijn vader boer. Uiteindelijk volgde hij mijn opa op als directeur van de succesvolle uitgeverij.’

Geen greintje vreugde…

Het is een triest verhaal en de foto’s van Samuel zijn zoals ik het geloofsleven in mijn jeugd heb ervaren: grauw en ernstig. Geen greintje vreugde is er te zien op de gezichten van de geportretteerden. Maar voordat de foto’s de kans krijgen om me mee te trekken naar de donkere schaduwen van mijn jeugd hoor ik een stem. Ik ken de stem. Aan de andere kant van de zaal is er automatisch een aflevering van de Hokjesman gestart over de rooms- katholieken. Aan het woord is Anton de Wit, Nijmeegs publicist én devoot katholiek. Ik schuif aan bij de uitzending en laaf me aan de krankzinnige tegenstelling in de zaal. Van vrome dorheid naar levendige vroomheid.

Naarmate de uitzending vordert denk ik met een glimlach aan de katholieken met wie ik bevriend ben. Ze hebben me zoveel geleerd over God en vreugde. Nee, ik ben beslist geen hypercalvinist maar toch ook geen echte katholiek – daar ben ik dan toch kennelijk nét een tikkeltje te gereformeerd voor.

Bij het verlaten van de zaal kijk ik nog één keer om naar het werk van Samuel Otte en staar in de gezichten van een bekende predikant en zijn vrouw. Star, vreugdeloos en gespannen. Ik draai me om en haal mijn schouders op. Niet meer mijn wereld. Nooit meer.

Foto: Fragment uit de trailer van ‘Knielen op een bed violen’