Laat je heilzaam verwarren door verspijkerde en verzaagde heiligen

Ben je wel toe aan wat uitdaging? Ga dan beslist even kijken naar Verspijkerd en Verzaagd, in het Noordbrabants Museum in Den Bosch. De kunst zal je heilzaam verwarren, dat ervoer ook Anikó. 

Zelf ben ik niet zo snel gechoqueerd. Het gaat erom hoe je naar de dingen kijkt. (…) De kunst mag heilzame verwarring stichten. Mensen mogen worden uitgedaagd.
Gerard de Korte, bisschop van ’s-Hertogenbosch tijdens de opening van de tentoonstelling

‘Een moderne beeldenstorm’: dat kreeg kunstenaar Jacques Frenken te horen toen hij in de jaren zestig als eerste met afgedankte devotionalia ging werken. Het werk van deze pionier is aanleiding van deze tentoonstelling en het eerste onderdeel is dan ook aan hem gewijd. Hij slaagde erin om veelzijdige boodschappen te verbergen in zijn kunst, met als uitgangspunt gipsen fabrieksbeelden.

Hij kreeg hevige kritiek, vooral van gelovigen uit katholieke hoek. Niet verrassend, want in katholieke huizen herinnerden deze beelden de inwoners aan de aanwezigheid van het heilige in hun dagelijks leven. Ze waren vaak letterlijk en figuurlijk het middelpunt van het gelovige leven.

Het hergebruik van voorwerpen in de kunst was niet een nieuw idee. Denk aan Marcel Duchamps readymade. Maar nog niemand zette zijn zaag, of spijkerde, in een heiligenbeeld om er iets anders van te maken, zoals Frenken deed. Dat ging voor velen te ver.
Maar met ijzersterke composities bleef hij vertellen over de culturele context van de jaren zestig. Enerzijds had hij kritiek op vervlakking en kitsch in religie. Anderzijds pakte hij het onderwerp met een fijngevoeligheid aan (ondanks het gespijker en gezaag), die de diepere lagen in de boodschap van het beeld moesten onthullen.

Smart wordt zichtbaar en voelbaar

In deze tentoonstelling worden wij geconfronteerd met het resultaat. Frenken vertelt zelf over zijn Piëta (citaat uit de catalogus): ‘Ik heb het (afgedankte) beeld weer in ons midden gehaald en de smart die het uitstraalt geaccentueerd met spijkers. Hiermee roep ik opnieuw de hevige emoties op, die men aan de andere kant aan het afzweren is.’

In de omhelzing van de met spijkers beslagen Madonna met baby Jezus is de smart van de toekomst bijna voelbaar. Frenken maakt deze smart zichtbaar, net als wellicht de vele gebeden die mensen ooit bij dit beeld hebben gebeden. Zo hernieuwt hij de oorspronkelijke betekenis van de iconische voorstelling en ontdoet hij de gipsen afbeelding van haar fabrieksmatige uitstraling.

Alle beelden van Frenken in deze tentoonstelling verdienen je aandacht en blijven nog lang op je netvlies en in je gedachten gebrand. Kijk bijvoorbeeld naar de prachtige verzaagde en toch heel netjes opgeborgen Franciscus, die vergezeld wordt door talloze opgezette vogeltjes. Alsof zijn levenswerk hiermee opnieuw uit de vergetelheid is gehaald en tegelijkertijd onberispelijk is gecatalogiseerd. Ik zou graag willen weten hoeveel mensen door het beeld geïnspireerd raken en zijn naam nog eens googelen om meer te weten te komen over Franciscus.

Schoppen tegen onechtheid

Het tweede onderdeel van de tentoonstelling begint al bij de laatste werken die van Frenken zijn tentoongesteld. Dit deel gaat over de jaren 80 en 90: dat waren jaren waren van kritiek op religie, massacultuur en consumentisme. De kunstenaars schoppen tegen onechtheid, herhaling. Zij zetten vraagtekens bij de geloofwaardigheid van christelijke uitingen.

Ik kom veel verhalende, kleurrijke kunst tegen. Mij valt allereerst Red onze zielen van Rudolf Holleman op. Dan het werk Balance van Frans Schobbers (links). Maar de meeste tijd breng ik door bij het werk How beautiful this must appear to him who understands it (1986) van Henk Visch (rechtsonder). ‘Een gehavende corpus wordt vermalen tussen twee ineengevlochten karrenwielen.’ – zegt het bordje erbij. Een heftige doordenker zo samen met de titel over de verheerlijking van de verschrikkingen van de marteldood van Christus.

Zoeken naar ware betekenissen

Dit werk van Henk Visch is ook meteen een brug naar de derde onderdeel van de tentoonstelling: kunst na 2000. Het is namelijk weliswaar gemaakt in de jaren tachtig, maar inhoudelijk heeft het misschien meer met de kunstwerken van na 2000 te maken. In de meest recente periode zien wij het thema van de tentoonstelling, Verspijkerd en verzaagd, met respect aangepakt. Hier wordt eerder gezocht naar ware betekenissen, dan dat er wat moet worden afgebroken.

Frappant is ook dat het werk van Visch onder het werk Vlucht (2011-2016) van Moniek Westerman is geplaatst (over Vlucht hebben we al eerder geschreven). Na de opening sprak ik namelijk met Moniek Westerman, waarbij zij vertelde dat dit voor haar een prettige verrassing was, aangezien het werk van Henk Visch haar juist had geïnspireerd tijdens het maken van haar werk. En zo zie je dat er altijd verrassende vervlechtingen in het weefsel van zo’n tentoonstelling te vinden zijn.

Nieuwsgierig kijken, zonder ballast van religie

In de kunst van de 21e eeuw kijken de kunstenaars meer open en nieuwsgierig naar de oude betekenissen van devotionalia. Zij dragen vaak niet meer de ballast van religie, maar geven aanleiding tot een nieuwe zoektocht naar de kracht en echtheid van geloof.

De volgende gedachte, geschreven aan het begin van deze serie over hergebruikte corpussen , lijkt hier perfect van toepassing: ‘Oude antwoorden worden heroverwogen; zijn ze in staat ons opnieuw raad en richting te geven? In het voorbijrazende bestaan reiken we naar millenia-oude symbolen om te onderzoeken hoe vormen, zo beladen met inhoud, iets ouds en nieuws te zeggen hebben voor onze tijd.’

Wat mij opvalt is dat de nieuwste kunst vooral met Christusbeelden werkt. Ik zie maar een enkele keer Mariabeelden en geen enkel hergebruikt heiligenbeeld. Zou het te maken hebben met de invloeden van een meer protestantse en/of seculiere dan een katholieke leefomgeving van de kunstenaars, ook als ze zelf niet gelovig zijn? Of blijft van alle bijbelse en historische heiligen uiteindelijk de gekruisigde Christus over – het epicentrum van heiligheid?

Veel hedendaagse kunstuitingen zijn verrassend en getuigen van een existentiële bewogenheid, waarbij de aloude boodschap van het christendom weer met een open blik bekeken wordt.

Zo kan de kruisiging van Christus naar het geweld in onze tijd verwijzen, bijvoorbeeld in het werk Neemt, eet van Jan Tregot of in Our nature van Jeroen Heester. Vlucht van Moniek Westerman en Jésus à l’Hôpital van Wout Herfkens zijn weer werken die je raken vanwege hun bewogen en tedere fijnzinnigheid. Ook Uit de mijn van Wout Herfkens en Perseverance van Marijn Morée doen een beroep op de kijker om het aanschouwde een plaats te geven.

Spannende ontdekking van christelijke wortels

Het geheel is een fascinerend cultuurhistorisch onderzoek geworden, waar de snelle veranderingen in onze cultuurcontext duidelijk weergegeven worden en het cultureel erfgoed met respect is behandeld. Het is fascinerend om getuige te zijn van de persoonlijke ontledingen van het thema. Tegelijkertijd is het spannend om te zien hoe de maatschappij, de kunstenaar voorop, haar christelijke wortels herontdekt en heroverweegt. Zoals we weten loopt de algemene kennis van het christelijk geloof snel achteruit. Ik ben benieuwd hoe bijvoorbeeld middelbare scholieren hierop reageren.

Mijn kinderen zullen later door mijn beelden begrijpen in wat voor tijd wij nu leven. Hoe wij gevochten hebben voor iets nieuws toen wij onze oude waarden moesten verwerpen. Hoe wij, met lege handen zittend, niets beters wisten te doen dan het oude toch maar weer van stal te halen en het in een andere, duidelijker en schreeuwender gedaante te presenteren.
Citaat van Frenken uit 1967, te lezen op de muur in de eerste zaal

Verspijkerd en verzaagd is een must see voor geïntereseerden in de ontwikkeling van kunst met christelijke wortels. De tentoonstelling van gastcurator en kunsthistoricus Joost de Wal en kunstenaar Wout Herfkens is tot en met 5 juni 2017 te zien in het Noordbrabants Museum. Meer info vind je hier.