Waarom worden mensen lid van een extremistische beweging?
Wat beweegt mensen om zich aan te sluiten bij een extremistische beweging? Regisseur Karen Winther maakte zelf deel uit van Noorse neonazi’s, en probeert in haar docu Exit een antwoord te vinden. Volgens Jaap-Harm de moeite om te kijken!
In haar docu Exit ondervraagt ze andere voormalige radicalen in Europa naar hun keuzes. Voormalige radicalen bieden een indringende kijk in de cultuur van rechts, links en islamitisch extremisme in Europa en de Verenigde Staten.
Regisseur Karen Winther doet een opvallende uitspraak in haar documentaire Exit. Als tiener werd ze gepest op school en voelde zich onzichtbaar. Ze had daarom een voorliefde voor buitenstaanders. Eerst sloot ze zich bij de antifascistische beweging. Later hoorde ze iemand zeggen dat neonazi’s ‘losers’ waren, een term waarin ze zichzelf herkende. Prompt ruilde ze haar linkse leven in voor een rechts bestaan. Met andere woorden: het gevoel ergens bij te kunnen horen, was veel belangrijker dan de precieze ideologie die vertegenwoordigd werd.
Na een aantal jaren stapte ze eruit, maar deze ‘jeugdzonde’ achtervolgt haar 20 jaar later nog steeds. Ze heeft dan wel afstand genomen van haar rechtsextremistische ideeën, maar schuilt er in haar toch een slecht mens?
Op zoek naar antwoorden interviewt ze verschillende uittreders, veelal uit extreemrechtse hoek, maar er komt ook een ex-jihadist aan het woord. Wat opvalt in deze verhalen is de zelfgecreëerde realiteit. Een ‘wij’ en een ‘zij’ die nodig zijn om de groep in stand te houden, maar die in werkelijkheid helemaal niet blijken te bestaan. Een gedachtegoed dat bij verder doordenken al scheuren vertoont.
Führer van Berlijn
Zo werkte het bij Ingo Hasselbach – bijnaam: de Führer van Berlijn – die eind jaren 80, begin jaren 90 van de vorige eeuw een belangrijke speler was in de Duitse kringen van neonazi’s. Een kritische journalist volgde hem langere tijd en legde hem het vuur aan de schenen. Op de gestelde vragen wist Hasselbach steeds minder een antwoord te geven en na een aanslag op een Turks gezin in 1993 brak het besef door dat hij dan misschien niet de dader was, maar wel een geestelijk aanstichter van zulk geweld.
Hij stapte uit de beweging en richtte de Duitse tak van EXIT op, een organisatie die uittredende neonazi’s bijstaat. Inmiddels is meer dan 25 jaar verstreken en nog steeds kan Hasselbach niet vrijuit over straat. De familie waar hij deel van uitmaakte, blijkt nogal haatdragend op het moment dat een van de leden er andere gedachten op na gaat houden.
In verhalen van de Duitse Manuel en de Amerikaanse Angela wordt zichtbaar dat onbekend onbemind (lees: gehaat) maakt. Manuel, die onderdeel uitmaakte van een paramilitaire neonazigroep, werd in de gevangenis aangevallen door medegevangenen. Hulp kwam uit voor hem onverwachte hoek. Het waren Turkse gedetineerden die hem beschermden. De Turken waar hij steeds zo’n hekel aan had gehad.
Eenzelfde ervaring deelt Angela. Uittreden leek geen optie, want toen ze hierover twijfelde vond ze de kogelgaten in de gevel van haar huis. Ze beet zich alleen maar meer vast in haar haat en belandde in de gevangenis. En wie stonden haar daar bij? De door haar zo gehate ‘women of colour’. Die zorgden voor haar, sterker nog: ‘They rehumanized me’.
Jezelf en de ander als volwaardig
Misschien is dat wel de kern van deze korte, maar krachtige documentaire: is het mogelijk de ander en mezelf als volwaardig mens te zien? Want dat is wat in de verhalen doorklinkt: in de periodes die mensen doorbrengen in een extremistische groep ligt de focus op het ontmenselijken van de ander, maar in de periode ervoor gaat het juist over het jezelf niet volwaardig mens kunnen voelen.
In het nieuwe ‘wij’ waar zulke kwetsbare mensen zich bij aansluiten, kunnen ze wel iemand zijn. Als dat aangepakt kan worden, is er een wereld gewonnen. Van het leed dat de slachtoffers van dit wij-zij-denken ondervinden, maar evengoed de daders. De Amerikaanse Angela had 15 jaar nodig om zichzelf te vergeven voor de schade die ze zichzelf en anderen had aangedaan. Wat een verloren jaren!
‘Exit’ is een aanrader voor wie zoekt naar ‘hermenselijking’ in een wij-zij-wereld.
Exit is vanavond (17 april) te zien om 23.05 op NPO 2.
Geschreven door
Jaap-Harm de Jong
