Het Offer: Een tobberige zoektocht naar vrijheid, harmonie en het hogere

Iedere filmliefhebber kan wel een rijtje namen opnoemen van vooruitstrevende en vernieuwende regisseurs die het gezicht van de film in de 20^eeeuw bepaald hebben. Stanley Kubrick, Alfred Hitchcock, Federico Fellini, Ingmar Bergman en Billy Wilder zijn er een paar van.

In dat rijtje hoort ook Andrej Arsenjevitsj Tarkovski, de Russische filmmaker die deze status bereikte met het maken van slechts zeven films, de drie films die hij maakte tijdens zesjarige studie aan de Moskouse filmacademie niet meegerekend.

Hij werd op 4 april 1932 geboren in Zavraje (in de buurt van Moskou) en op 29 december 1986 stierf in Parijs. De longkanker waaraan hij overleed werd bij hem ontdekt tijdens het maken van zijn laatste film ‘Het offer’. 

Prijswinnend drama

Als voorzichtige kennismaking keek ik naar dit slotstuk van drie decennia film maken. ‘Het offer’ won in Cannes de ‘Grand Prize of the Jury’ en de ‘Prize of the Ecumenical Jury’. Deze laatste prijs is in 1973 in het leven geroepen door Signis (vanuit een Rooms-Katholieke achtergrond) en Interfilm (uit protestantse hoek), organisaties die zoeken naar de verbinding tussen kerk en cultuur. Deze waardering zegt al iets over het spirituele gehalte van Tarkovski’s film. Waardering kwam er ook uit het Vaticaan toen deze in 1995, ter ere van 100 jaar cinema, de film opnam in een lijst van 45 ‘great films’. 

‘Het offer’ zelf is een film die niet direct vrolijk stemt. Dit zal wellicht te maken hebben gehad met de persoonlijke ontwikkeling van Tarkovski. Al op 5-jarige leeftijd – we schrijven het jaar 1937 – verliet zijn vader het gezin, dat naast Andrej bestond uit een moeder en een zusje. Waar vader zich in 1941 aansloot bij het Russische leger, verhuisde de rest van het gezin naar grootmoeder om daar ten tijde van de oorlog te verblijven. Na de oorlog verbleef de 15-jarige Tarkovski enkele maanden met tuberculose in het ziekenhuis. 

Tobberig en eenzaam

Het leidt ertoe dat in al Tarkovski’s films een tobberige en eenzame hoofdpersoon centraal staat. Een zoeker die hoopt bevrijdt te worden van dat wat hem kwelt. In ‘Het offer’ is dat niet anders. Al in de eerste scène – de langste ononderbroken opname in Tarkovski’s werk, 9 minuten en 26 seconden lang – zien we hoofdpersoon Aleksandr in gesprek met zijn zoontje en een voorbij fietsende postbode.

Het gaat over het leven en de diep spirituele dimensie die daar onlosmakelijk mee verbonden is. Somber verzucht hij dat er in de maatschappij een enorme disharmonie is ontstaan tussen de materiële en de geestelijke ontwikkeling. De materiële welvaart heeft ons in de macht gekregen. Ons leven staat bol van de zonde, van ‘dat wat niet noodzakelijk is’.

Zo diep gaat Aleksandr op in zijn bespiegelingen dat hij zijn zoontje uit het oog verliest. Als het jochie hem bespringt – een kinderlijke poging om vader te laten schrikken – schudt hij het kind ruw van zich af, met een bloedneus tot gevolg. Hier zien we een mens, verstrikt in zijn eigen overpeinzingen. Niet in staat tot het goede. 

Het peilt zo diep dat je er als gewone sterveling soms maar wat onbeholpen naar zit te kijken. 

Smeekbede in doodsnood

De film komt onder hoogspanning te staan als een kernoorlog aanstaande blijkt. Het is Aleksandrs verjaardag en het verzamelde bezoek hoort verbijsterd dit nieuws uit de mond van hun president. Al snel valt de televisie uit en is ieder geconfronteerd met een snel naderend en onvermijdelijk einde. Vluchten heeft geen zin, de dood is dichtbij.

Het werpt Aleksandr terug op God zelf. In zijn doodsnood smeekt hij God zijn gezin te sparen. Mocht dit gebed verhoord worden, dan zal hij alles wat hem dierbaar was achter zich laten. Het offer dat hij wil brengen om zijn dankbaarheid te tonen. 

En hoewel je de hoofdlijnen van ‘Het offer’ zo in een paar zinnen kunt schetsen is de uitwerking vele malen meer uitgesponnen. Eindeloze shots van de gesprekken die de verschillende personages voeren, een indringend in beeld gebrachte zenuwinzinking van Aleksandrs vrouw en de radeloze poging van Aleksandr om zijn gelofte richting God gestand te doen. Het peilt zo diep dat je er als gewone sterveling soms maar wat onbeholpen naar zit te kijken. 

Verdwenen spirituele dimensie

De muzikale omlijsting door middel van het ‘Erbarme dich’ van Johann Sebastian Bach lijkt passend. Waar Petrus in deze aria wordt opgevoerd als de gekwelde man – bitter huilend om het verraad van zijn meester – kan ‘Het offer’ wellicht gezien worden als een klaagzang op een samenleving die de geestelijke dimensie van het bestaan verloochent. Met als centrale vraag of wie pas in tijden van nood zich tot God richt daarmee niet veel te laat is. 

Hoopvoller is in dit opzicht de dode boom die Aleksandr met zijn zoontje plant. Hij vertelt erbij het verhaal van een oude monnik die ooit hetzelfde deed op een berg. Drie jaar lang liet hij zijn leerling dag in, dag uit de stam begieten. Totdat deze op een dag opeens vol bloesem stond. Zo’n systematisch ritueel, vertelt hij zijn zoontje erbij, kan de wereld veranderen.

Is dat niet wat de uit de maatschappij verdwenen spirituele dimensie de mensheid kan bieden? Ogenschijnlijk zinloze rituelen die onverstoorbaar uitgevoerd worden in het vertrouwen dat ze ooit voor bloei zullen zorgen. Zulke daden van compassie brengen de wereld verder. Met deze gedachte biedt Tarkovski in ‘Het offer’ een prachtig testament van wat hij als filmmaker te bieden had en heeft. 

Van 14 september tot 6 december is in filmmuseum Eye in Amsterdam een tentoonstelling te zien over het leven en werk van Andrej Tarkovski.